70 rocznica utworzenia administracji polskiej w Kwidzynie

    Tym razem mam problem z tym, w jaki sposób opublikować swój tekst. Z tego powodu, że jego niewielka część, publikowana w poprzednim poście powtarza się, choć w nieco zmienionej formie. Dlatego przepraszam tych, którzy już czytali, a zachęcam i zapraszam tych, którzy jeszcze nie czytali.
    Poniższy tekst został wygłoszony podczas posiedzenia Rady Miejskiej w dniu 26 marca br. W najbliższy weekend wystąpienia tego będzie można wysłuchać w lokalnych telewizjach: Kamena/Multimedia oraz Vectra. Piszcie, komentujcie. Ciekawa jestem jak odbieracie tamte czasy...
    I jeszcze jedno: dziękuję za wszelkie dotychczasowe uwagi, nawet narzekanie, że piszę mało i rzadko. Mam nadzieję, że poniższym tekstem zrekompensuję nieco straty  ;) Na koniec "wisienka na torcie" - NIGDY niepublikowane fotografie burmistrza i starosty! Pozdrawiam wszystkich moich czytelników.
J.L.

Powodem mojego wystąpienia jest rok 2015. Oczywiście nie dlatego, że jest "okrągły", ale jest to rok, w którym obchodzimy 70 lecie zakończenia drugiej wojny światowej, a co za tym idzie, rok obfitujący w rocznice wydarzeń, które miały wpływ nie tylko na losy naszego miasta, ale także związane są z życiem i działalnością wielu ciekawych postaci. I stąd także to krótkie wystąpienie, aby choć po trosze zaakcentować najważniejsze momenty z historii naszej małej ojczyzny.

 29 stycznia minęła kolejna okrągła, bo 70 - rocznica wkroczenia wojsk Armii Czerwonej do Kwidzyna. Pozostała niezauważona choć przez wiele lat była świętowana w uroczysty sposób jako data wyzwolenia miasta. Oczywiście możemy się dziś spierać, czy to było wyzwolenie, zagrabienie, zdobycie czy wkroczenie, fakt wejścia wojsk rosyjskich do Kwidzyna jest niezaprzeczalny. Ale może troszkę historii. Przed wybuchem II wojny światowej Kwidzyn należał terytorialnie do państwa niemieckiego. Miasto wówczas położone było w prowincji Prusy Wschodnie. Ten podział administracyjny obowiązywał od zakończenia I wojny światowej i podpisania traktatu wersalskiego w 1919 roku. Działania konfliktu zbrojnego z lat 1939-45 właściwie Kwidzyn ominęły. Ludność miasta żyła sobie spokojnie, a wręcz korzystała "z dobrodziejstw", które wojna przyniosła, m.in. poprzez zatrudnianie w kwidzyńskim przemyśle angielskich i francuskich jeńców wojennych, przetrzymywanych w obozach jenieckich.

Styczeń 1945 roku właściwie zupełnie nieoczekiwanie zmienił położenie mieszkańców Marienwerder. Propaganda niemiecka wciąż starała się ukryć w oficjalnych przekazach, że nic wielkiego się nie dzieje, że wojska niemieckie wkrótce przegrupują się i odeprą nacierające wojska Armii Czerwonej. Tylko tu i ówdzie, szczególnie w urzędach i instytucjach "po cichu" zaczęto realizować przygotowane wcześniej plany ewakuacyjne. Sam oficjalny rozkaz opuszczenia miasta całkowicie zaskoczył ludność cywilną. Stało się to 21 stycznia 1945 roku, choć pierwsi "uciekinierzy" opuszczali swoje domostwa już 18 i 19 stycznia. Jeszcze wtedy można było spokojnie opuścić miasto głównie koleją przez Malbork, mostem drewnianym na Wiśle do Smętowa, a w następnych dniach także przez most lodowy, który zrobiono na Wiśle w kierunku Opalenia. Wyjeżdżano samochodami, powozami konnymi, innymi środkami transportu. Z dnia na dzień sytuacja ewakuowanych mieszkańców stawała się jednak coraz trudniejsza, aż w końcu jedynym sposobem stawała się wędrówka piesza.

No i stało się... Pierwsze, nieliczne jednostki radzieckie weszły do Kwidzyna 29 stycznia 1945 roku około 17.00 po południu – o tej porze roku jest już ciemno. Wg zachowanych źródeł żołnierze wkroczyli do miasta od strony Wandowa i Prabut. "Na dobre" jednak Rosjanie weszli następnego dnia rano, stąd później prawdopodobnie w różnych opracowaniach pojawił się błąd, z którego wynikało, że datą "wyzwolenia" jest 30 stycznia. Tak, czy owak 29 stycznia, w momencie wkroczenia Armii Czerwonej Kwidzyn stanął w nietypowej sytuacji geopolitycznej. Wszystkie sąsiednie miasta broniły się jeszcze, a co ważne - w większości zaciekle. Uwagę zwraca fakt, że w bezpośrednim sąsiedztwie Rosjanie zdobyli dopiero 10 lutego Elbląg, 6 marca Grudziądz, 17 marca Malbork, w marcu również zdobyty został Gniew, Pelplin i Tczew. W wyniku takiego właśnie położenia w bezpośredniej bliskości działań wojennych Kwidzyn stał się "z automatu" typowym "zapleczem frontowym", a ze względu na sporą ilość dużych budowli (była to przecież stolica prowincji, miasto urzędowe oraz garnizon wojskowy) dowództwo AC podjęło szybką decyzję o ulokowaniu w nim rosyjskich szpitali wojennych. Konkretnych wiadomości z tego okresu jest jednak niestety bardzo niewiele. Wiadomo, że działała komendantura wojenna, że część ulic została wyłączona z ruchu, a wejście w odcięte strefy wymagało przepustek i kontroli przy szlabanach u wylotu poszczególnych ulic. Źródła podają, że w mieście zorganizowano co najmniej 18 szpitali AC dla około 20 tysięcy rannych, co miało bezpośredni wpływ na sytuację miasta w późniejszych miesiącach.

Pamiętać jeszcze należy o jednej bardzo ważnej sprawie. Rosjanie wkroczyli do miasta niemieckiego. Nie polskiego. Do Marienwerder, a nie do Kwidzyna. Maszerowali przez terytorium wroga, siłą rozpędu niejako przesuwając linię frontu na zachód. W związku z tym pojawił się problem statusu terytorialnego tych ziem. I tu duże znaczenie miała decyzja radzieckiego rządu tzw. Państwowego Komitetu Obrony (GOKO – 1941-1945) z 20 lutego, w której Stalin w pełni potwierdził prawa Polski do nowych ziem. Oczywiście nikt oficjalnie nie wiedział jeszcze, że losy tych ziem zostały przesądzone kilka dni wcześniej w Jałcie, w której trwała konferencja jałtańska pomiędzy 4 a 11 lutego 1945.

Moskwa zadeklarowała więc pełne poparcie dla objęcia przez Polskę władzy na obszarach, zwanych później Ziemiami Odzyskanymi, natomiast tuż za frontem pojawiały się grupy polskich urzędników i specjalistów z różnych dziedzin życia, których zadaniem było tworzenie podwalin polskiej administracji samorządowej czy państwowej. W praktyce jednak często okazywało się, że władza polska była zupełną fikcją, a Rosjanie i tak traktowali poszczególne miasta jak zdobycze wojenne.

Powróćmy jednak do Kwidzyna. Po wkroczeniu Rosjan pierwszą sprawą stało się powołanie wojskowej komendantury wojennej. I to ona właśnie niepodzielnie na razie rządziła w mieście. Jak dotąd nie udało się jednoznacznie wyjaśnić kto stanął na jej czele. Według różnych źródeł funkcję tę miał pełnić albo ppłk Morozow, kpt. Selezjan, bądź ppłk Boroziłow.  Zarówno sprawa komendanta wojennego jak i okres pomiędzy końcem stycznia o końcem marca 1945 roku pozostaje wciąż białą plamą w dziejach Kwidzyna. Z pewnością na swojego odkrywcę czekają wciąż rosyjskie archiwa a w nich akta, które biorąc pod uwagę obecną sytuację geopolityczną - nieprędko dane nam będzie jeszcze spenetrować.

 Pierwszą postacią, która niejako pojawia się w początkach polskiej administracji w Kwidzynie jest Mieczysław Borzeszkowski. 16 marca 1945 roku przyjeżdża do Torunia, w którym pisze podanie do wojewody pomorskiego w Toruniu w sprawie nadania posady w samorządzie terytorialnym. Musiał wcześniej rozmawiać z wojewodą, gdyż pismo swe rozpoczął od zdania: "powołując się na dzisiejszą rozmowę z Obywatelem Wicewojewodą proszę uprzejmie o przydzielenie mi stanowiska burmistrza Miasta Kwidzyna". Powołał się przy tym na wysokie doświadczenie w służbie konsularnej i samorządowej oraz dołączył życiorys. (dodam, iż Borzeszkowski był pracownikiem konsulatu polskiego na terytorium Rzeszy, właśnie w Kwidzynie. Znał więc doskonale miasto). Wojewodą był wówczas Henryk Świątkowski, ten sam, który wyszedł z inicjatywą utworzenia uczelni wyższej w Toruniu, która zresztą również w tym roku obchodzi swoje 70 urodziny. Ten sam, który od 1945 roku był ministrem sprawiedliwości i wreszcie ten sam, który wiosną 1945 roku zlecił śledztwo dotyczące zbrodni na polskich oficerach w Katyniu z zamiarem zafałszowania i zatajenia tej zbrodni.

W każdym razie już następnego dnia - 17 marca - wojewoda oddelegował Mieczysława Borzeszkowskiego do Kwidzyna w charakterze PO Burmistrza z zastrzeżeniem, że ma on niezwłocznie przystąpić do zorganizowania tam Zarządu Miejskiego. Borzeszkowski otrzymał stosowne pisma, a także przepustkę z informacją w języku polskim i rosyjskim. Brak jest niestety informacji, czy Borzeszkowskiemu udało się cokolwiek zdziałać w zakresie administrowania miastem. Jego nazwisko pojawia się co prawda w spisie osób tzw. Grupy Operacyjnej, o której wspomnę za chwilę. Borzeszkowski szybko jednak rezygnuje z pracy w Kwidzynie, przenosząc się do Sztumu. Z pewnością jego zawodowa przeszłość nie pomagała mu, jak również to, że był miejscowym Polakiem. Pochodził co prawda zza Wisły, żona jednak była rodowitą przedwojenną kwidzynianką. Nowy system musiał jednak wprowadzać inne, komunistyczne już standardy, a sam Borzyszkowski po latach pisał o swojej pracy zawodowej: „Z przykrością muszę stwierdzić, że pomimo osiągnięć w mojej pracy pionierskiej, nie mogłem, niestety wywiązać się należycie w sprawie uznania zasług ludności rodzimej z tytułu walki o polskość tej ziemi. Do ludności tej odnoszono się w pierwszych latach po wyzwoleniu nie tak jak należało i to sparaliżowało mnie w moich zabiegach o oddanie autochtonom należnego im miejsca wśród budującego się społeczeństwa. Byłem nawet zmuszony wycofać się z dalszej pracy zawodowej, tym więcej, że praca moja jako inspektora samorządowego wykonującego kontrolę gospodarki miast i gmin wiejskich, wskutek często stwierdzanych nadużyć, nie zawsze była dostatecznie doceniana.”

24 marca minęła z kolei następna 70 rocznica - przybycia do Kwidzyna przedstawicieli Urzędu Pełnomocnika Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów RP. Dopiero od tego dnia zarówno miasto jak i powiat oficjalnie zostają przejęte przez administrację polską. Dodać należy, że kilka dni wcześniej (14.03) utworzony został tymczasowy podział administracyjny, w wyniku którego Kwidzyn trafił pod zarząd Okręgu Mazurskiego z siedzibą w Olsztynie. Tymczasem PO Burmistrza Borzeszkowski niewiele zdążył zdziałać przez te kilka dni (niecały tydzień), ale z pewnością doszło raczej do „połączenia sił” niż konfrontacji czy dwuwładzy. Skład osobowy tej pierwszej Grupy Operacyjnej, jak ją nazywano był następujący: Pełnomocnik Wiesław Sztejnike, inż. Heliodor Chmielewski, Henryk Gwiazdowski, inż. Franciszek Kranc, inż. Wacław Słyczko oraz inż. Antoni Szychulda. Wszyscy pochodzili z Warszawy i przyjechali wraz z rodzinami, co w późniejszych latach spowodowało podjęcie decyzji o powrocie do stolicy. Żadna z tych pierwszych rodzin nie osiadła na stałe w Kwidzynie.  Być może przyjazd warszawiaków miał także wpływ na decyzję opuszczenia miasta przez Mieczysława Borzeszkowskiego. Jak wspomniałam wcześniej, Borzeszkowski został dopisany do składu Grupy Operacyjnej, ale co ciekawe nie pojawia się w żadnym z zachowanych dokumentów urzędowych tego okresu w Archiwum Państwowym w Elblągu z siedzibą w Malborku.

30 marca 1945 roku radziecki komendant wojenny Kwidzyna, po otrzymaniu zgody z dowództwa 2 Frontu Białoruskiego, a więc tego, który zajmował Kwidzyn w styczniu- przyjął grupę operacyjną i zezwolił jej niejako oficjalnie na rozpoczęcie działalności. Ta data właśnie, obok uroczyście obchodzonej rocznicy zdobycia miasta 29 stycznia została przez system i ówczesne władze uznana, jako symboliczny początek polskiego władztwa w mieście. Przez kilka lat obchodzone kolejne rocznice tego wydarzenia mogą dziś budzić wątpliwości, ale też należy postawić pytanie, czy początkiem polskiej administracji w Kwidzynie jest pierwsza decyzja o tymczasowym podziale administracyjnym z 14 marca, czy może przyjazd Mieczysława Borzeszkowskiego 17 marca, czy przyjazd Grupy Operacyjnej 24 marca, czy właśnie wydanie oficjalnej zgody przez Rosjan 30 marca. Osobiście uważam, że dziś, z perspektywy upływającego czasu ustalenie takiej daty nie ma chyba większego znaczenia. 

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           

Nieliczna grupa oddelegowanych pełnomocników z Warszawy ogarnąć musiała w zasadzie wszystko, co wiąże się z normalnym funkcjonowaniem miasta. Gospodarka, bezpieczeństwo, porządki w mieście, przyjazdy pierwszych osiedleńców, nieliczne powroty Niemców, zakłady pracy, drogi, place, instytucje, a także- co chyba najważniejsze - musiała funkcjonować w ścisłej współpracy i koegzystencji z Armią Czerwoną, wszak w mieście nie zlikwidowano powołanej w styczniu komendantury wojskowej. W zasadzie "czego się dotknąć", trzeba było organizować od nowa.

Pewne funkcje należało jakoś rozdzielić pomiędzy poszczególnych członków. I tak w pierwszych dniach pobytu GO w Kwidzynie H. Gwiazdowski został zastępcą pełnomocnika i objął sprawy związane ze zorganizowaniem Milicji Obywatelskiej, która miała pomóc opanować choć w stopniu minimalnym bezpieczeństwo w mieście. Szychulda zajął się regulacją spraw narodowościowych. Kranc zajął się sprawami przemysłu i warsztatów rzemieślniczych oraz akcją repolonizacyjną. Słyczko zajął się aprowizacją oraz zakładami, które działały w branży przemysłu spożywczego. Heliodor Chmielewski koordynował całość prac oraz prowadził prace urzędów. Nie było w tym czasie jeszcze żadnych zrębów prawa, ani żadnych wytycznych, co do podziału kompetencji, zarówno ze strony władz polskich jak i nawet rosyjskich, wszystko więc odbywało się na zasadach umownych. Stąd też wzięła się zapewne nazwa - tzw. Grupa Operacyjna. Do tego pamiętać należy, że miasto było w tym czasie jednym wielkim, rosyjskim szpitalem wojskowym.

Pierwsze zręby administracji urzędowej "pojawiły się" w kwietniu 1945 roku. Wtedy to, tj. 23 kwietnia 1945 roku Kwidzyn zostaje oficjalnie przyłączony do województwa olsztyńskiego. Tak - olsztyńskiego, nie gdańskiego! Inspektor wojewódzki mjr. Mieczysław Borowiecki mianował w tym dniu Wiesława Sztejnike starostą powiatowym, Henryka Gwiazdowskiego jego zastępcą, zaś Heliodora Chmielewskiego burmistrzem miasta. Tworząc zręby uporządkowanej administracji wszelkie działania opierały się wciąż na inicjatywie własnej oraz inwencji twórczej pracowników. Początkowo burmistrz rezydował przy ul. Braterstwa Narodów, w budynku, gdzie obecnie mieści się Nadleśnictwo Kwidzyn, później cały Zarząd Miejski przeprowadził się na Plac Zwycięstwa (obecnie pl. Plebiscytowy), do budynku sądu.

Marzec 1945 roku stał się tylko formalnym początkiem przejmowania Kwidzyna przez władze polskie – długiego procesu trwającego przynajmniej do jesieni 1945 roku. Dopiero 6 czerwca 1945 roku powiat zostaje przydzielony do województwa gdańskiego. Miasto zaczyna się coraz bardziej zaludniać przesiedleńcami, repatriantami, także Niemcami, którzy powoli wracali po rozkazie ewakuacji miasta w styczniu 1945 roku. Tak wyglądały oficjalne początki funkcjonowania miasta, które z Marienwerder miało zamienić się oficjalnie już wkrótce na Kwidzyn. POLSKI KWIDZYN.

 

Wiesław Sztejnike, Pełnomocnik Grupy Operacyjnej, mianowany starostą kwidzyńskim 23 kwietnia 1945 roku

Heliodor Chmielewski, członek Grupy Operacyjnej, mianowany burmistrzem Kwidzyna 23 kwietnia 1945 roku